• easter-2024
  • pdm-2024-rejestracja
  • geometria-2024
  • edukacja-matematyczna-2023
  • edukacja-banner-2023
  • druga-edycja-2022
  • kursy-23-24
  • Maria-Montessori-o-pokoju-2022
  • studia-podyplomowe-2023
  • kacik-metodyczny

Film, zdjęcie, notatka – jak obserwować dzieci w wieku 12-36 miesięcy.

Barbara Sokołowska – nauczyciel Montessori (od 1996r), koordynator „Montessori dla Maluchów” w fundacji „Daj mi czas”, pedagog specjalny

Film, zdjęcie, notatka – jak obserwować dzieci w wieku 12-36 miesięcy. Z doświadczeń „Montessori dla Maluchów” - Fundacja „Daj mi czas”

Historia „Montessori dla Maluchów” jest w pewnym sensie również moją historią, ponieważ od początku towarzyszyłam rozwojowi naszych placówek. Podczas ponad 10-letniej pracy w grupach montesoriańskich - począwszy od Maluchów a skończywszy na szkole, zebrałam różnorodne doświadczenia z zakresu obserwacji dziecka. Aktualnie związana jestem głównie z grupą przedprzedszkolną i dlatego pozwolę sobie przedstawić moje refleksje dotyczące obserwacji dzieci w tej grupie wiekowej.

Myślą przewodnią moich rozważań dotyczących obserwacji małego dziecka jest stwierdzenie Marii Montessori, że „Zasadniczym warunkiem wstępnym wychowania małego dziecka jest „znajomość potrzeb psychicznych dziecka i umiejętność obserwowania procesu ich wyrażania i jego prawidłowej interpretacji. (...) Umiejętność tę trzeba nabyć” [Materiały do użytku wewnętrznego Polskiego Stowarzyszenia Montessori użyczone przez Prof. dr Hildegard Holtstiege na seminarium pt: Moje spotkanie z pedagogiką Marii Montessori, Łódź, 29 – 31 maja 2009 r.]. Słowa Marii Montessori podkreślają wagę obserwacji i wskazują na fakt, że obserwacji można się nauczyć. Jest to niezmierne optymistyczne stwierdzenie pokazujące jednocześnie, że w kształceniu nauczycieli montessoriańskich obserwacja powinna być stawiana na równi z teoretyczną wiedzą z zakresu psychologii rozwojowej dziecka. Uważam, że bez tych umiejętności nie ma możliwości konstruktywnych rozważań dotyczących rozwoju konkretnego dziecka. Dlatego też wybrałam temat obserwacji jako wiodący. Uszczegółowiłam go podając 3 sposoby rejestrowania zachowań dziecka: film, fotografia, notatki, ponieważ każdy z tych sposobów wnosi inną wiedzę o dziecku i pozwala na inny sposób analizowania dziecięcych zachowań.

Moje rozważania dotyczące obserwacji w grupie wiekowej 12-36 miesięcy rozpoczęłam od zastanowienia się, czy obserwacja maluchów jest łatwa, czy trudna? Doszłam do wniosku, że z jednej strony jest łatwa, bo małe dziecko komunikuje się ze światem bardzo wyraźnie całym swoim ciałem, a więc prezentuje dużo zachowań łatwych do zaobserwowania. Z drugiej strony jest bardzo trudna, bo trzeba umieć widzieć dużo rzeczy w tym samym czasie, by nadążyć za dzieckiem.

Następnie, porównując pracę montessoriańskiego nauczyciela-obserwatora na różnych poziomach kształcenia zadałam sobie pytanie na którym etapie rozwoju najtrudniej jest dokumentować obserwacje funkcjonowania dziecka w grupie? I doszłam do wniosku, że jest to właśnie wiek poniemowlęcy. Dlaczego? Dlatego, że w życiu tak małego dziecka wydarza się bardzo dużo sytuacji, których nie można zignorować, bo rozwojowo są bardzo ważne. Jeśli są ważne, to warto je w jakiś sposób zarejestrować (opisać, utrwalić na zdjęciu, sfilmować), by móc je potem przeanalizować sytuacje z rodzicami lub z innymi nauczycielami pracującymi z dzieckiem. Im więcej mamy wiedzy dotyczącej konkretnego dziecka, tym łatwiej jest nam aranżować dla niego otoczenie i stwarzać odpowiednie dla jego zainteresowań motywy edukacyjne.

Nauczyciel pracujący z dziećmi w wieku przedprzedszkolnym musi być czujny przez cały czas pobytu z dziećmi (np. zapewniać im bezpieczeństwo, organizować otoczenie) i często nie ma czasu na prowadzenie na bieżąco notatek dotyczących zachowań dzieci będących w grupie. Oczywiście może je sporządzić zaraz po zajęciach, ale przy tak dużej ilości zdarzeń w grupie maluchów nie sposób wszystko zapamiętać.

Filmowanie, fotografowanie, sporządzanie notatek – czy któraś z tych form prowadzenia obserwacji powinna być preferowana w grupie maluchów? Uważam, że każda wnosi inne informacje o dziecku i każdej z nich nauczyciel powinien nauczyć się. Poniżej przedstawię cele jakie przyporządkowałam każdemu z wymienionych sposobów obserwacji, a następnie do każdego z nich podam przykładowe kroki jakie można realizować podczas nauki określonej techniki prowadzenia obserwacji.

Filmowanie.

Filmowanie jest sztuką. Nie wystarczy poprostu trzymać kamery i filmować. Podczas nagrywania powinno się mieć świadomość tego, co jest naszym celem, co chcemy uwiecznić na taśmie filmowej. W zależności od celu jaki chcemy osiągnąć ustalamy sposób ustawienia kamery (filmowanie z ręki lub filmowanie ze statywu umieszczonego w sali), określamy jakie będziemy robić zbliżenia, w którym miejscu sali powinniśmy stać, aby jak najmniej przeszkadzać dzieciom i jednocześnie uchwycić jak najwięcej interesujących nas sytuacji.

Ważne jest też przyzwyczajenie dzieci do używanego sprzętu. Najlepiej jest rozpocząć pracę z kamerą po okresie adaptacyjnym, gdy dzieci już czują się w grupie bezpiecznie. Wtedy można zacząć przyzwyczajać je do sprzętu. Jeśli kamera będzie często używana, to dzieci nie będą się nią interesować. Z czasem będą ją uznawały jako stały element otoczenia niekoniecznie interesujący w obliczu innych ciekawych rzeczy w sali. Na filmowanie z ręki można pozwolić sobie tylko wtedy, gdy wiemy, że dzieci mają zapewnioną wystarczającą opiekę i czasowe wyłączenie się nauczyciela z bezpośredniej pracy z dziećmi nie spowoduje dezorganizacji grupy. Jeśli grupa jest dobrze prowadzona, to już po 3-4 miesiącach nie powinno być problemu z czasowym wyłączaniem się nauczyciela, ponieważ przez ten czas dzieci osiągają taki poziom samodzielności, że nauczyciel jest im coraz mniej potrzebny. Na początkowym etapie wprowadzania kamery do otoczenia dzieci powinno się im pozwolić na oglądanie kręconych filmów. Dzieci zazwyczaj z wielkim zainteresowaniem obserwują innych przez ekran w kamerze i chętnie opowiadają co widzą. Warto więc wykorzystać to ich zainteresowanie do rozwijania słownictwa i poszerzania wiedzy dotyczącej innych ludzi. Dzięki śledzeniu przez nie czynności wykonywanych przez inne dziecko lub dzieci ukierunkowujemy obserwacje małego dziecka na innych – dajemy mu fragment rzeczywistości, na której łatwo jest mu się skupić. Po początkowej fascynacji sprzętem do filmowania dzieci zazwyczaj przechodzą do interesowania się otoczeniem w sali. Czasami wracają do tematu filmowania i proszą, aby pokazać co w danym momencie filmujemy. Nie ma w tym niczego złego i należy na to pozwolić dzieciom.

W naszej placówce filmy wykorzystywane są na wiele sposobów. Analizowane są przez zespół nauczycieli, nauczyciela bezpośrednio zainteresowanego tematem, nauczyciela i rodzica lub są dawane rodzicom do domu. Niektóre nagrania wykorzystujemy podczas zebrań z rodzicami lub zajęć z dziećmi.

Celami, jakie stawiamy sobie nagrywając różne zdarzenia w placówce jest:

  1. Pomoc nauczycielowi lub rodzicowi w odkrywaniu dziecka – na filmie rejestrujemy wtedy zachowania, które można zaliczyć do fenomenów lub kryzysów rozwojowych. Nagrywane są również sytuacje trudne w celu przyjrzenia się istocie danego problemu. Dzięki takim nagraniom jest szansa na przyjrzenie się określonej sytuacji bez emocji jakie zazwyczaj towarzyszą nam podczas jej rozwiązywania. Film można cofnąć i przyjrzeć się dokładnie co poprzedziło sytuację oceniana przez nauczyciela jako trudną. Analiza sytuacji trudnych prowadzona jest według określonego schematu.
  2. Pomoc w odkrywaniu nauczyciela – bardzo istotna jest praca nad nauczycielem, który jak to wynika z założeń pedagogicznych Marii Montessori, jest częścią przygotowanego otoczenia. Podczas analizy nagrań jakie stosujemy w placówce bierzemy pod uwagę przede wszystkim mocne strony nauczyciela, które stanowią bazę do dalszej pracy nad nim. Podczas tego typu oddziaływań na nauczyciela wykorzystujemy modelowanie, warunkowanie instrumentalne oraz uczenie się przez wgląd. Po pokazaniu nauczycielowi jego mocnych stron przechodzimy powoli do analizy nagrań pod kątem zachowań, które należy u nauczyciela modyfikować lub pracujemy nad pojawieniem się brakujących zachowań. Podstawą pracy z kamerą i nauczycielem jest lista cech jakie powinien posiadać nauczyciel stworzona przez Marię Montessori. Aby dobrze poznać nauczyciela i tym samym móc wesprzeć go w odkrywaniu siebie wykorzystujemy również nagrania, które pozwalają dokonać analizy, w jaki sposób nauczyciel spostrzega dzieci: co widzi, na co zwraca uwagę, a co jest przez niego niezauważane.

Poniżej przedstawiam przykładowy schemat uczenia się przez nauczyciela obserwacji i dokumentowania aktywności dzieci przez filmowanie:

1. Nagraj aktywność dziecka podczas pracy własnej/ czynności samoobsługowych/ posiłków.

2. Po każdej obserwacji opisz jak najwięcej zapamiętanych zachowań dziecka (bez oceniania).

3. Obejrzyj swoje nagranie i sprawdź swój opis pod kątem:

- błędów obserwacji

- szczegółowości swojego opisu

- wychwycenia istotnych elementów z zachowania dziecka

4. Czy podczas obserwacji aktywności dziecka udało się zaobserwować polaryzację uwagi? Na czym? Opisz zaobserwowane etapy polaryzacji uwagi.

5. Czy podczas obserwacji aktywności dziecka udało się zaobserwować fazę wrażliwą? Na jakiej podstawie tak sądzisz? Jeśli nie udało się jej zaobserwować- zastanów się i powiedz dlaczego?

6. Czy obserwowane dziecko ma cechy dziecka znormalizowanego (jakie?) czy ma cechy dewiacji (jakie?).

diagram1

Fotografowanie.

Tak jak to już zostało opisane przy filmowaniu – dzieci należy zapoznać z używanym sprzętem. Do fotografowania dzieci powinno się używać aparatu bez flesza. Uwaga dziecka w tym czasie charakteryzuje się dużą przerzutnością i błyski lampy mogą niepotrzebnie nie przeszkadzać maluchom w pracy.

Dla fotografii określiłam 3 cele.

  1. Dokumentowanie aktywności dziecka.

- Fotografowanie dla rodziców i innych osób – są to fotografie z różnych aktywności dzieci. Ich celem jest poprostu utrwalenie różnych aktywności dzieci. Czasami zrobienie zdjęć dziecku, które np. samodzielnie się przebiera lub je i przekazanie ich rodzicom ma bardzo duże znaczenie dla spostrzegania przez nich dziecka jako samodzielnej osoby. Takie fotografie są niejako dowodem na to, że dziecko naprawdę potrafi już bardzo dużo – trzeba tylko pozwolić mu na samodzielność. Te działania są uzupełniające do rożnych form pracy z rodzicami.

- Fotografowanie dla dziecka – jest to uwiecznianie różnych sytuacji w jakich uczestniczy dziecko po to, by można było potem stworzyć dla dziecka pomoce, np. album o dziecku zawierający: zdjęcie portretowe dziecka, różne czynności wykonywane przez dziecko, historyjki dotyczące np. ubierania się, wchodzenia na górkę i zjeżdżania po niej sankami, praca z pomocami, ćwiczenia gimnastyczne, emocje dziecka itp.– utrwalanie na fotogr a z drugiej daje możliwość prowadzenia kolejnych obserwacji związanych ze słownikiem dziecka i myśleniem przyczynowo-skutkowym (historyjki). Poniżej przedstawiony jesafiach określonych aktywności dziecka jest z jednej strony zapisem tego, co ono potrafi,t przykład historyjki o wycieraniu nosa:

image01 image02 image03
1. wyjmuje chustkę 2. wyciera nos 3. wyrzuca chustkę 
do kosza.

image04

 

 

 

- Fotografowanie dla nauczyciela – bardzo często stosowana przeze mnie forma zapisu aktywności dziecka. Zrobienie zdjęcia zajmuje dużo mniej czasu niż robienie notatek. Zanim jednak zostanie zrobione określam co i dlaczego chcę sfotografować. Zdjęcie musi być tak zrobione, żeby po zakończeniu zajęć można było na jego podstawie sporządzić notatkę i zaplanować co ewentualnie powinno jeszcze znaleźć się w otoczeniu dziecka. Zdjęcie oczywiście nie pokaże wielu rzeczy, np. czy dziecko wkładające bryły do otworów posługuje się metodą prób i błędów, czy jest już na etapie dokonywania analizy wzrokowej kształtów (to zobaczymy na filmie). Zdjęcie pokaże nam jedynie, że dziecko pracowało z tą pomocą. Można jednak utrwalić na zdjęciu jak jest zbudowana różowa wieża i ile sekwencji (od największego do najmniejszego) jest już w stanie dziecko ułożyć lub czy dziecko potrafi już tworzyć kombinacje z materiału.

 

 

image05

Na zdjęciu obok widać układanie przez dziecko historyjki obrazkowej. Charakterystyczne dla tego dziecka jest układanie obrazków w pionie. Spontaniczne układanie obrazków przedstawiających cykl wydarzeń od strony lewej do prawej w tym wieku jest niemożliwe, ponieważ wymaga lateralizacji będącej na wyższym poziomie.

Na poniższym zdjęciu widać, że dziewczynka potrafi klasyfikować przedmioty według 1 cechy.

 

 

 

 

 

 

 

Dziewczynka klasyfikuje przedmioty

2. Dokumentowanie statycznych umiejętności dziecka - statyczne umiejętności dziecka dotyczą głównie chwytu (dzbanuszków, kredki itp.), sposobu siedzenia na podłodze lub krzesełku itp.

Dziecko 

3. Fotografowanie hobbystyczne – aby uniknąć wypalenia zawodowego nauczyciel powinien mieć możliwość realizowania swoich zainteresowań. Czasami są one w jakimś stopniu zbieżne z pracą zawodową. Jedna z moich pasji jest fotografia. Utrwalanie dziecięcych emocji wpisuje się w moje zainteresowania i jednocześnie przyczynia się do rozwijania umiejętności obserwacji dzieci.

  

Innym zagadnieniem fascynującym mnie w zachowaniach jest fenomen empatii i związane z nim neurony lustrzane. Czy da się to zjawisko zaobserwować i utrwalić na zdjęciu? Poniższe zdjęcia są próba odpowiedzi na to pytanie.

  

Aby nauczyć nauczyciela fotografowania jako sposobu rejestrowania ważnych rozwojowo zachowań dziecka można zaproponować mu następujące ćwiczenie:

1.Obserwuj zachowania dziecka i dyskretnie rób mu zdjęcia tylko w tych momentach, które uznasz za istotne.

2.Uzasadnij dlaczego fotografowałeś dziecko w tych momentach? Co było ważnego zachowaniu dziecka?

Diagram 2

Notatki.

Notatki to najbardziej rozpowszechniona forma zapisu aktywności dziecka. W grupie przedprzedszkolnej najtrudniej jest sporządzać notatki podczas pracy własnej, ponieważ dzieci w tym wieku wymagają dużej ilości uwagi nauczyciela i częściej niż w innych grupach wiekowych wymagana jest od nauczyciela ciągła obserwacja sytuacji i bardzo szybkie reagowanie. Ogromna czujność nauczyciela wymagana jest zwłaszcza w sytuacjach społecznych. Montessori kładła duży nacisk na empatyczne obserwowanie małego dziecka. Sporządzanie notatek podczas zajęć powoduje, że wyłączamy się na pewien czas z obserwacji dzieci, co utrudnia późniejsze włączenie się w procesy jakie zachodzą w sali. Wiele istotnych sytuacji podczas notowania umyka naszej uwadze. Dlatego filmowanie i fotografowanie uważam w tej grupie wiekowej jako najlepszy sposób prowadzenia bieżącej obserwacji dziecka. Film, fotografia i nasza pamięć zdarzeń jest dobrą podstawą do robienia notatek o dziecku lub nanoszenia zaobserwowanych zachowań na różnorodne skale. W naszej placówce korzystamy z informacji zawartych w Monachijskiej Funkcjonalnej Diagnostyki Rozwojowej oraz ze skali INSITE. Dzięki tym narzędziom diagnostycznym możemy monitorować rozwój dzieci. Na ich podstawie tworzymy karty obserwacji (w załączeniu - przykładowa karta obserwacji dla początkującego nauczyciela).

Nauczyciel, który uczy się prowadzenia zapisów aktywności dziecka może poćwiczyć sobie tą umiejętność wykonując poniższe zadanie:

1.Obserwuj zachowania dziecka i notuj swoje obserwacje.

2.Uzasadnij dlaczego zanotowałeś te a nie inne aktywności dziecka? Co było istotnego w zachowaniu dziecka?

Diagram 3

PRZYKŁADOWA KARTA OBSERWACJI DZIECKA – opr. Barbara Sokołowska

 

IMIĘ I NAZWISKO DZIECKA WIEK (w danym miesiącu) 17 m-cy

Zainteresowania:(np. zabawa wodą w umywalce, przewracanie/noszenie krzeseł; dopasowywanie: konkret do obrazka; wkładanie krążków do otworów; nakładanie/zdejmowanie kółek z zakrzywionych prętów, nakładanie korali na drut; zamykanie/otwieranie pudełek; oglądanie książeczek; kształty do otworów)

Organizacja miejsca pracy:

Duża motoryka: (siadanie na krzesełku; równowaga – kucki; zmiany pozycji leżenie-siedzenie-wstawanie; równowaga; chodzenie; wspinanie się na meble; chodzenie po schodach; bieganie; zabawki na kółkach; plac zabaw; rzucanie, łapanie, kopanie piłki)

Samoobsługa: (żucie, zabawa pokarmem; picie z kubka z uszkami; posługiwanie się sztućcami, współpraca przy przebieraniu się, zainteresowanie zapięciami, zainteresowanie nocnikiem, sygnalizowanie dyskomfortu przy zsiusianiu się/ zrobieniu kupy, mycie rąk, wycieranie nosa, sen).

Mała motoryka: (piramidka; kubeczki; piętrzenie; toczenie po pochylni; odkładanie pomocy; układanka – kółka; kołeczki-wkłądanie, korale-zdejmowanie; nożyczki; ciastolina; klej; kredki;

Rozwój poznawczy: (przedmiot-tło: odszukiwanie nazwanych zabawek; brakujące elementy; naśladowanie dorosłego; odnajdywanie pod kubeczkiem przedmiotu; upuszczanie przedmiotów na różne powierzchnie; rozwiązywanie problemów;

Rozwój emocjonalno-społeczny i komunikacja:czekanie; wokalizacja; rozpoznawanie części ciała; etap „nie”; testowanie granic; okazywanie uczuć; wybieranie nazwanego przedmiotu; zabawy z lustrem; zajęcia grupowe; piosenki z pokazywaniem; imiona; słowa; komunikowanie potrzeb

Zalecenia do dalszej pracy:

Barbara Sokołowska – nauczyciel Montessori (od 1996r),
koordynator „Montessori dla Maluchów” w fundacji „Daj mi czas”, pedagog specjalny.

Polski Ośrodek Edukacji Montessori
Niepubliczna Podstawowa Szkola Montessori
ul. Bohaterów Warszawy 1
02-495 Warszawa